Kanhaiyalal Sethia Rajasthani Classic Poem about Rana Pratap पीथल और पाथल

पीथल और पाथल: कन्हैयालाल सेठिया की महाराणा प्रताप पर राजस्थानी वीर रस कविता

पीथल और पाथल: कन्हैयालाल सेठिया – You may have read Shyam Narayan Pandey’s classic epic “Haldighati”. Three excerpts from that great work are available on this site. Many readers had asked me to include a Rajasthani classic poem on the same theme by the great poet Kanhaiyalal Sethia, but I could not find that poem any where. Fortunately one reader Prof. Anil Bhalekar sent me excerpts from this poem and I am very happy to include it in our collection. Any one with good knowledge of Hindi should be able to understand this poem, which is in Rajasthani. Few difficult words have been explained below. Rana Pratap the great Rajput kept fighting Akbar in order to save his land of Mewar from going to Mughals. In the process he passed through highly despairing times, hiding in jungle with his family. Poet here tells how one day when Rana’s family had nothing else to eat, his son Amar was given a bread made from grass seeds. But even that piece of bread was snatched by a wild cat in the jungle. Seeing his son crying with hunger broke Rana’s heart and he sent a letter of surrender to Akbar. Akbar could not believe his eyes, and sent for the poet Pithal, who was a great admirer of Rana’s resolve and velour. Pithal was shattered to see this downfall of Rana and wrote to him few lines that shook Rana back into his original resolve to keep fighting Akabar. Please spend some time with this classic poem and enjoy it. Pathal here refer’s to Partha (Arjun) that was another name for Rana Pratap.

पीथल और पाथल: कन्हैयालाल सेठिया

अरे घास री रोटी ही जद बन बिलावड़ो ले भाग्यो।
नान्हो सो अमरयो चीख पड्यो राणा रो सोयो दुख जाग्यो।

हूं लड्यो घणो हूं सह्यो घणो
मेवाड़ी मान बचावण नै,

हूं पाछ नहीं राखी रण में
बैर्यां री खात खिडावण में,

जद याद करूँ हळदीघाटी नैणां में रगत उतर आवै,
सुख दुख रो साथी चेतकड़ो सूती सी हूक जगा ज्यावै,

पण आज बिलखतो देखूं हूँ
जद राज कंवर नै रोटी नै,

तो क्षात्र-धरम नै भूलूं हूँ
भूलूं हिंदवाणी चोटी नै

मैं’लां में छप्पन भोग जका मनवार बिनां करता कोनी,
सोनै री थाल्यां नीलम रै बाजोट बिनां धरता कोनी,

अै हाय जका करता पगल्या
फूलां री कंवळी सेजां पर,

बै आज रुळै भूखा तिसिया
हिंदवाणै सूरज रा टाबर,

आ सोच हुई दो टूक तड़क राणा री भीम बजर छाती,
आंख्यां में आंसू भर बोल्या मैं लिखस्यूं अकबर नै पाती,

पण लिखूं कियां जद देखै है आडावळ ऊंचो हियो लियां,
चितौड़ खड्यो है मगरां में विकराळ भूत सी लियां छियां,

मैं झुकूं कियां? है आण मनैं
कुळ रा केसरिया बानां री,

मैं बुझूं कियां? हूं सेस लपट
आजादी रै परवानां री,

पण फेर अमर री सुण बुसक्यां राणा रो हिवड़ो भर आयो,
मैं मानूं हूँ दिल्लीस तनैं समराट् सनेशो कैवायो।

राणा रो कागद बांच हुयो अकबर रो’ सपनूं सो सांचो,
पण नैण कर्यो बिसवास नहीं जद बांच नै फिर बांच्यो,

कै आज हिंमाळो पिघळ बह्यो
कै आज हुयो सूरज सीतळ,

कै आज सेस रो सिर डोल्यो
आ सोच हुयो समराट् विकळ,

बस दूत इसारो पा भाज्यो पीथळ नै तुरत बुलावण नै,
किरणां रो पीथळ आ पूग्यो ओ सांचो भरम मिटावण नै,

बीं वीर बांकुड़ै पीथळ नै
रजपूती गौरव भारी हो,

बो क्षात्र धरम रो नेमी हो
राणा रो प्रेम पुजारी हो,

बैर्यां रै मन रो कांटो हो बीकाणूँ पूत खरारो हो,
राठौड़ रणां में रातो हो बस सागी तेज दुधारो हो,

आ बात पातस्या जाणै हो
घावां पर लूण लगावण नै,

पीथळ नै तुरत बुलायो हो
राणा री हार बंचावण नै,

म्है बाँध लियो है पीथळ सुण पिंजरै में जंगळी शेर पकड़,
ओ देख हाथ रो कागद है तूं देखां फिरसी कियां अकड़?

मर डूब चळू भर पाणी में
बस झूठा गाल बजावै हो,

पण टूट गयो बीं राणा रो
तूं भाट बण्यो बिड़दावै हो,

मैं आज पातस्या धरती रो मेवाड़ी पाग पगां में है,
अब बता मनै किण रजवट रै रजपती खून रगां में है?

जंद पीथळ कागद ले देखी
राणा री सागी सैनाणी,

नीचै स्यूं धरती खसक गई
आंख्यां में आयो भर पाणी,

पण फेर कही ततकाळ संभळ आ बात सफा ही झूठी है,
राणा री पाघ सदा ऊँची राणा री आण अटूटी है।

ल्यो हुकम हुवै तो लिख पूछूं
राणा नै कागद रै खातर,

लै पूछ भलांई पीथळ तूं
आ बात सही बोल्यो अकबर,

म्हे आज सुणी है नाहरियो
स्याळां रै सागै सोवै लो,

म्हे आज सुणी है सूरजड़ो
बादळ री ओटां खोवैलो;

म्हे आज सुणी है चातगड़ो
धरती रो पाणी पीवै लो,

म्हे आज सुणी है हाथीड़ो
कूकर री जूणां जीवै लो

म्हे आज सुणी है थकां खसम
अब रांड हुवैली रजपूती,

म्हे आज सुणी है म्यानां में
तरवार रवैली अब सूती,

तो म्हांरो हिवड़ो कांपै है मूंछ्यां री मोड़ मरोड़ गई,
पीथळ नै राणा लिख भेज्यो आ बात कठै तक गिणां सही?

पीथळ रा आखर पढ़तां ही
राणा री आँख्यां लाल हुई,

धिक्कार मनै हूँ कायर हूँ
नाहर री एक दकाल हुई,

हूँ भूख मरूं हूँ प्यास मरूं
मेवाड़ धरा आजाद रवै

हूँ घोर उजाड़ां में भटकूं
पण मन में मां री याद रवै,

हूँ रजपूतण रो जायो हूं रजपूती करज चुकाऊंला,
ओ सीस पड़ै पण पाघ नही दिल्ली रो मान झुकाऊंला,

पीथळ के खिमता बादल री
जो रोकै सूर उगाळी नै,

सिंघां री हाथळ सह लेवै
बा कूख मिली कद स्याळी नै?

धरती रो पाणी पिवै इसी
चातग री चूंच बणी कोनी,

कूकर री जूणां जिवै इसी
हाथी री बात सुणी कोनी,

आं हाथां में तलवार थकां
कुण रांड़ कवै है रजपूती?

म्यानां रै बदळै बैर्यां री
छात्याँ में रैवैली सूती,

मेवाड़ धधकतो अंगारो आंध्यां में चमचम चमकै लो,
कड़खै री उठती तानां पर पग पग पर खांडो खड़कैलो,

राखो थे मूंछ्याँ ऐंठ्योड़ी
लोही री नदी बहा द्यूंला,

हूँ अथक लडूंला अकबर स्यूँ
उजड्यो मेवाड़ बसा द्यूंला,

जद राणा रो संदेश गयो पीथळ री छाती दूणी ही,
हिंदवाणों सूरज चमकै हो अकबर री दुनियां सूनी ही।
(मींझर)

∼ ‘पीथल और पाथल’ Poem by ‘कन्हैयालाल सेठिया

कन्हैयालाल सेठिया

राजस्थानी भाषा के प्रसिद्ध कवि है। जन्म राजस्थान के चूरु जिले के सुजानगढ़ शहर में हुआ। व्यापारिक घराने से होने के बावजूद श्री सेठिया ने कभी भी साहित्य के साथ समझौता नहीं किया। पद्मश्री (2004) सेठिया जी को लीलटांस राजस्थानी कविता संग्रह पर साहित्य अकादेमी, नई दिल्ली का पुरस्कार प्रदान किया गया तथा वर्ष 1988 में ज्ञानपीठ के मूर्तिदेवी साहित्य पुरास्कार से भी सम्मानित किया गया। आ तो सुरगा नै सरमावै, ई पै देव रमन नै आवे ………. धरती धोराँ री हो अथवा अरे घास री रोटी ही जद बन बिलावडो ले भाग्यो….जैसी अनेक रचनाएं अति लोकप्रिय और सर्वविदित अमर रचनाएं हैं। राजस्थान में सामंतवाद के ख़िलाफ़ आपने जबरदस्त मुहिम चलायी और पिछडे वर्ग को आगे लाने में महत्वपूर्ण योगदान दिया। भारत छोडो आन्दोलन के समय आप कराची में थे। 1943 में सेठिया जी जयप्रकाश नारायण और राम मनोहर लोहिया के संपर्क में आए।

शब्दार्थ: पीथल और पाथल

पातस्या – बादशाह
पाग पगां में – पगड़ी पैरों में
सागी सैनांणी – श्रेष्ठ राजचिन्ह
नाहरियो – शेर
स्याला – सियार
सागै सोवैलो – साथ सोता है
आटां खोवैलो – पीछे खो गया है
आखर – अक्षर
खिमता – क्षमता
सूर उगाली – सूर्य का आग बरसना
हाथल – थप्पड़
वा कूंख मिली कद स्याली ने – ऐसी कोख सियारनी को कब मिली

Check Also

महाशिवरात्रि भजन

महाशिवरात्रि भजन: अरुणाचल शिवा साईं शंकरा

महाशिवरात्रि भजन अरुणाचल शिवा साईं शंकरा नाचो हे नटराज भस्म भूषण नागाभरणा नाचो हे शिवा …